Początki

Koncepcja „Projektów izerskich” narodziła się podczas I SWA. Pomysł polegał na połączeniu walorów turystycznych i przyrodniczych Gór Izerskich z edukacją lokalnej społeczności oraz przebywających na szlakach turystów. Poznawanie przyrody nie musi wiązać się jedynie z podziwianiem okolicznej fauny i flory, ukształtowaniem terenu. Projekty izerskie poszerzają istniejącą już ofertę edukacyjną o dodatkowe elementy jakimi są: obserwacje astronomiczne za pomocą prostych instrumentów, odbywanie podróży przez przeskalowany Układ Słoneczny. Osobnym elementem projektów jest projekt ochrony ciemności nocnego nieba w dolinie Izery, dzięki któremu mieszczuch patrzący na gwiazdy miałby sznse zobaczyć je w znacznie większej ilości niż w mieście.

Młodzież przebywająca na I i II warsztatach dokonała już pomiarów jasności nieba (patrz: Raport z I SWA), sprawdziła miąższość gruntu pod zaplanowany zegar słoneczny i kamienny krąg oraz „przetarła” ścieżkę planetarną.

Najważniejsze jest jednak duże poparcie „Projektów izerskich” przez lokalne środowiska i organizacje jak: Towarzystwo Izerskie, Nadleśnictwo Szklarska Poręba i Nadleśnictwo Świeradów, burmistrza Szklarskiej Poręby.

Autorami „Projektów izerskich” są:

dr Sylwester Kołomański z IA U. Wr.
dr Tomasz Mrozek z IA U. Wr.
mgr Grzegorz Żakowicz XVII LO, Wrocław

Ogromnego wsparcia i zaangażowania udzielili:

mgr inż. Zbigniew Kamiński z Leśnego Kompleksu Promocyjnego przy Nadleśnictwie Świeradów, Stanisław Kornafel – gospodarz schroniska Orle (Towarzystwo Izerskie) no i oczywiście nasza młodzież.

Poniżej prezentujemy „Projekty izerskie” – proponowane urządzenia, instrumenty, ścieżki oraz projekt ochrony nocnej ciemności w dolinie Izery.

Projekty Izerskie – plan

Zegar słoneczny

Miejsce: Orle, budynek Stacji Turystycznej „Orle”

Dostępność: pieszo, rower, narty

Opis: Zegar słoneczny jest jednym z najstarszych typów zegarów. Jest bardzo prostą konstrukcją, bez żadnych ruchomych części i źródła zasilania. Jego działanie opiera się na ruchu dobowym Słońca po sferze niebieskiej. Składa się ze wskazówki (pręta) i tarczy z zaznaczonymi godzinami. Cień rzucany przez wskazówkę na tarcz, pokazuje aktualna godzinę.

Wartość edukacyjna: wiedza o dobowym ruchu Słońca, typach czasów wykorzystywanych przez człowieka; ponadto wartość użytkowa (wskazywanie czasu) oraz estetyczna (zegar może być ciekawym elementem architektonicznym zdobiącym budynek)

Konstrukcja: Zegar wertykalny (pionowy) – ze względu na ustawienie budynku względem stron świata, potrzebne będą dwa zegary umieszczone na sąsiednich ścianach. Opis zasady działania zegara opisany będzie na tablicy informacyjnej.

Części składowe: dwa zegary słoneczne (dwie kamienne tarcze plus dwie żelazne wskazówki), tablica informacyjna

Gnomon

Miejsce: Orle, przy skrzyżowaniu szlaków turystycznych.

Dostępność: pieszo, rower, narty

Opis: Gnomon to jeden z najstarszych i najprostszych instrumentów astronomicznych. Jest to pionowy słup, którego cień pokazuje położenie Słońca na niebie.

Wartość edukacyjna: przekazanie wiedzy o dobowym i rocznym ruchu Słońca na sferze niebieskiej; możliwość wykonywania prostych obserwacji astronomicznych – użytkownik będzie mógł samodzielnie zaznaczać położenie cienia; odpowiednio wykonany gnomon będzie wskazywał aktualny miesiąc kalendarzowy.

Konstrukcja: Drewniany lub kamienny słup o wysokości około 2.5 m. Na ziemi zaznaczone ścieżki, które zakreśla koniec cienia gnomonu w różnych porach roku. Tablica informacyjna opisująca działanie przyrządu.

Części składowe: Drewniany lub kamienny słup o wysokości około 2.5 m; tablica informacyjna.

Ścieżka dydaktyczna „Model Układu Słonecznego”

Przebieg: Orle – Kobyla Łąka – Chatka Górzystów

Długość ścieżki: 4.5 km

Wysokość n.p.m.: 810 – 850 m

Suma podejść/zejść: 60/30 m

Trudność: mała

Dostępność: pieszo, rower, narty

Opis: Ścieżka dydaktyczna „Model Układu Słonecznego” będzie modelem Słońca i krążących wokół niego planet w skali 1:1 mld. Pomysł budowania modelu Układu Słonecznego nie jest nowy. Takie modele powstały już w wielu miejscach na świecie (patrz przykłady na załączonych zdjęciach) i są dużą atrakcją zarówno dla dzieci jak i dorosłych. Nowością proponowanej ścieżki dydaktycznej jest jej umieszczenie w górach, w ramach ścieżki edukacyjno-rekreacyjnej „Perły Izery”. Dzięki temu potencjalny użytkownik tej ścieżki nie tylko wzbogaci swoją wiedzę o Wszechświecie, ale równie pozna cenną przyrodę wyjątkowego miejsca w Sudetach, jakim jest dolina górnej Izery.

Wartość edukacyjna: W zamierzeniu ścieżka ta umożliwi:

zrozumienie i wyobrażenie sobie odległości i wielkości występujących we Wszechświecie,
poznanie najbliższego sąsiedztwa kosmicznego Ziemi.

Konstrukcja: Ścieżka składać się powinna z 2 tablic informacyjnych, umieszczonych na jej początku i końcu oraz z 8 niedużych bloków skalnych (lub tablic drewnianych), na których umieszczone zostaną modele planet. Model Słońca ze względu na rozmiar może być umieszczony na tablicy początkowej. Tablice informacyjne zawierać będą opis układu słonecznego, samej ścieżki i zdjęcia planet oraz Słońca.

Części składowe: 2 tablice informacyjne, 8 kamiennych słupków (przybliżony rozmiar 1 x 0.2 x 0.2 m)

Kamienny krąg

Miejsce: wierzchołek Stogu Izerskiego

Dostępność: pieszo, rower, narty

Opis: Kamienne kręgi należą do najstarszych budowli wznoszonych przez człowieka. Były to najprawdopodobniej miejsca kultu i zebrań plemiennych. Kamienne kręgi to również najstarsze obserwatoria astronomiczne, dzięki który można było obserwować i przewidywać położenie obiektów astronomicznych na niebie. Izerski kamienny krąg w założeniu ma być prostym obserwatorium astronomicznym. Bloki skalne tego kręgu będą wskazywać kierunki świata oraz miejsca wschodów i zachodów Słońca w przesileniach letnim i zimowym oraz równonocy wiosennej i jesiennej. Dodatkowo wewnątrz kręgu ma być umieszczony tzw. analematyczny zegar słoneczny, którego wskazówką będzie użytkownik (jego cień na poziomo umieszczonej tarczy wskaże aktualna godzinę).

Wartość edukacyjna: przekazanie wiedzy o dobowym i rocznym ruchu Słońca na sferze niebieskiej; ponadto każdy z bloków skalnych miałby być wykonany z innego typu skały, dzięki temu można również nauczyć się rozpoznawania skał.

Konstrukcja: Kamienny krąg składać się będzie z 8 bloków skalnych (wysokości około 2 m) ustawionych na okręgu o średnicy około 20 m. Wewnątrz kręgu umieszczony będzie zegar słoneczny, którego wskazówką będzie użytkownik a tarcza z płaskich płyt skalnych znajdować się będzie na ziemi.

Części składowe: Krąg: osiem bloków skalnych o wysokości około 2 m; zegar: płaskie płyty skalne stanowiące tarczę zegara; tablica informacyjna opisująca całą konstrukcję

Izerski obszar ochrony nocnej ciemności

Miejsce: górna część doliny Izery

Dostępność: pieszo, rower, narty

Opis: Od połowy XX wieku szybko wzrasta ilość sztucznego oświetlenia zewnętrznego używanego przez człowieka nocą. Jednak znacząca większość zewnętrznych instalacji oświetleniowych nie jest właściwie zaprojektowana. W wyniku tego duża część światła emitowanego przez to oświetlenie ucieka poza obszar, który jest celem oświetlania i jest marnowana, powodując tzw. zanieczyszczenie światłem (ang. light pollution). To marnowane światło, rozpraszając się w atmosferze, powoduje wzrost jasności nocnego nieba (ogólnie nocnego środowiska; to jak jasne/ciemne jest nocne jest dobrym wskaźnikiem stopnia zanieczyszczenia nocnego środowiska światłem). W obszarach najbardziej zurbanizowanych jasność nocnego nieba jest tak duża, że widoczne są tylko najjaśniejsze gwiazdy. Z badań przeprowadzonych przez Light Pollution Science and Technology Institute wynika m.in., że około 60% mieszkańców Unii Europejskiej żyje na obszarach, w których niebo nigdy nie jest ciemniejsze niż jak podczas pełni Księżyca.

Problem zanieczyszczenia światłem nie ogranicza się tylko do wzrostu jasności nocnego nieba i wynikających z tego utrudnień w obserwacjach astronomicznych. Skutki tego problemu ujawniają się niestety w wielu dziedzinach życia, np.:

Ekologia. Bark ciemności w nocy przeszkadza wielu zwierzętom nocnym, naruszając ich dobowy i miesięczny rytm życia. Złe oświetlenie dezorientuje ptaki wędrowne a część z nich ginie. To samo dotyczy owadów nocnych.
Zdrowie. Podobnie jak zwierzętom tak i ludziom zanieczyszczenie światłem zakłóca naturalny cykl dobowy. Nieodpowiednie oświetlenie uliczne (np. lampy świecące bezpośrednio do okien mieszkań) może doprowadzić m.in. do bólu głowy, stresu, odczucia niepokoju i bezsenności. Badania wykazują też, że brak odpowiedniego poziomu ciemności w nocy zmniejsza produkcję melatoniny, co może zwiększać ryzyko zachorowania na raka.
Ekonomia i ekologia. Złe oświetlanie oznacza marnotrawstwo prądu elektrycznego a tym samym pieniędzy (prywatnych i publicznych). Światło, które nie świeci tam gdzie trzeba, kiedy trzeba i zbyt jasno, jest tak samo użyteczne jak ciepło, które w zimie ucieka z mieszkań nieszczelnymi oknami, ogrzewając ulice i parki. Płacąc za złe lub/i zbędne oświetlenie fundujemy sobie dodatkowe zanieczyszczenie atmosfery, bo przecież większe zużycie prądu wymaga zwiększonej jego produkcji przez elektrownie, a to oznacza większą ilość toksycznych produktów ubocznych tych elektrowni (w Polsce przede wszystkim są to elektrownie węglowe).

Wszystko to sprawia, że zanieczyszczenie światłem jest równie poważnym problemem jak zanieczyszczenie atmosfery, wody i gleby. Stąd też zainteresowanie tym problemem na świecie wzrasta. Istnieje wiele organizacji, których działalność poświęcona jest przeciwdziałaniu zanieczyszczeniu światłem poprzez edukację społeczeństwa, badania naukowe i współpracę z władzami na różnych poziomach administracyjnych – od poszczególnych miast po całe państwa (www.darksky.org, www.savethenight.eu, www.britastro.org/dark-skies). Dzięki temu w wielu miejscach istnieją już odpowiednie przepisy ograniczające to zanieczyszczenie (np.: Toronto, stan Connecticut, Słowenia). Niestety, w Polsce mało ludzi zdaje sobie sprawę, że istnieje coś takiego jak zanieczyszczenie światłem.

Jednym z przejawów działań mających na celu ochronę przed zanieczyszczeniem światłem jest tworzenie tzw. rezerwatów ciemnego nieba. Rezerwaty takie, tak jak w przypadku „klasycznych” rezerwatów przyrody pełnią nie tylko funkcje ekologiczne, ale również edukacyjne, pomagając uświadamiać społeczeństwu jak poważnym problemem jest zanieczyszczenie światłem. Już samo istnienie takich rezerwatów świadczy o tym, że do zagrożonych elementów środowiska naturalnego dołączyła ciemność. Element bardzo ważny, ale nie tak oczywisty dla ogółu społeczeństwa.

W chwili obecnej rezerwaty ciemnego nieba istnieją w Kanadzie i USA. Planuje się również utworzenie takich rezerwatów na Nowej Zelandii i na Węgrzech (pierwszy w Europie). Istnieją również obszary ochrony ciemnego nieba otaczające obserwatoria astronomiczne, jednak ich głównym zadaniem jest ochrona nieba dla celów obserwacji.

Standardy określające jaki i jak rejon może zostać uznany za rezerwat ciemnego nieba nie są jeszcze dobrze określone (próbuje to zrobić IDA – International Dark-Sky Association). To oczywiście może zmniejszać rangę tych obszarów (w porównaniu do „klasycznych” rezerwatów przyrodniczych). Niektóre z istniejących rezerwatów nie mają naprawdę ciemnego nieba lub nie jest ono chronione odpowiednimi przepisami. Ale pomimo to obszary takie pełnią nieocenioną funkcję edukacyjną.

Górna część doliny Izery należy do najcenniejszych przyrodniczo obszarów w Sudetach. Do ważnych elementów środowiska naturalnego tego obszaru należy niewątpliwie ciemność. Chociaż nocne niebo jest tu 2-3 krotnie jaśniejsze od nieba nieskażonego zanieczyszczeniem światłem, to jednak i tak jest znacznie ciemniejsze od nieba miejskiego (tu jasność nocnego nieba może być ponad 40 krotnie większa od naturalnej). Dlatego też watro, chroniąc i prezentując przyrodnicze „skarby” Gór Izerskich, pomyśleć też o nocnej ciemności. Można to zrobić na trzech stopniach zaawansowania:

Ustawienie tablic informacyjnych w miejscach, w których turyści nocują (Orle, Chatka Górzystów). Tablice zwracały by uwagę na tutejsze ciemne nocne niebo (ciemniejsze niż miejskie) i wyjaśniałyby czym jest zanieczyszczenie światłem.
To co opisane jest w punkcie 1. plus wymiana oświetlenia zewnętrznego znajdującego się w tych miejscach na takie, które minimalizuje zanieczyszczenie światłem (aktywna ochrona ciemności w Dolinie Izery i dodatkowy element edukacyjny).
To co opisane jest w punktach 1 i 2 plus utworzenie obszaru, który można by nazwać Izerskim Obszarem Ochrony Nocnej Ciemności. Pełniłby on funkcję nie tylko ochrony nocnej ciemności, ale również funkcję edukacyjną. Było by optymalnie, aby obszar ten obejmował doliny Izery (do mostu kolejowego) i Jizerki wraz z otaczającymi je grzbietami górskimi (patrz mapka poniżej). Oczywiście wymagałoby to udziału w projekcie strony czeskiej.

Dlaczego warto wybrać górną część doliny Izery na realizację tego pomysłu? Otóż obszar ten jest słabo zaludniony i jednocześnie dobrze osłonięty od świateł miejscowości położonych w Górach Izerskich i w ich pobliżu przez grzbiety górskie. Ponad to jest to obszar ciekawy i cenny przyrodniczo, warto więc do jego ochrony włączyć również nocną ciemność. Dodatkowo dolina Izery jest komunikacyjnie łatwo dostępna dla turystów, dając sporą ilość osób, które skorzystałyby z walorów edukacyjnych takiego miejsca.

Którykolwiek z powyższych pomysłów zostanie zrealizowany, będzie to nowość na skalę kraju i przyniesie niewątpliwie korzyści dla przyrody (nie tylko) Gór Izerskich i pomoże zwrócić uwagę społeczeństwa na problem zanieczyszczenia światłem.